Gỡ rối hành chính cho nhà đầu tư không chỉ ở chuyện giảm thủ tục

“Việc cải cách, cắt giảm thủ tục hành chính cần đi vào thực chất, tránh việc chủ trương thì hay nhưng thực thi gặp muôn ngàn gian nan, vất vả… Đôi khi pháp luật, quy định rất nhân văn nhưng người thực thi lại vô cảm, dẫn đến vô hiệu hóa quy định”, Đại biểu Quốc hội Trịnh Xuân An (đoàn Đồng Nai) phát biểu tại phiên thảo luận về tình hình kinh tế - xã hội, Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV chiều 17/6.

Vấn đề ông An nêu ra không mới, nhưng chưa bao giờ mất đi tính thời sự. Đặc biệt hiện nay, trong bối cảnh cả hệ thống chính trị đang đặt quyết tâm cắt giảm thực chất, tối thiểu 30% thủ tục hành chính, điều kiện đầu tư kinh doanh đang cản trở người dân, doanh nghiệp thì việc nhìn nhận hiệu quả của công cuộc cải cách hành chính dưới góc độ thực thi càng trở nên có ý nghĩa.

Theo giới chuyên gia, các cơ quan quản lý cần cân nhắc bỏ thủ tục gì, không nên bỏ thủ tục gì và đặt ra cơ chế thực thi, giám sát, hậu kiểm phù hợp, để vừa đảm bảo quyền lợi của người dân, tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp, vừa bảo vệ được công chức và tránh những hệ luỵ về sau. Xung quanh vấn đề này, Reatimes đã có cuộc trao đổi với ông Trần Đại Nghĩa - chuyên gia chính sách pháp lý dự án đầu tư, Giám đốc Công ty TNHH Tư vấn và Đầu tư FII Việt Nam (FIIVN).

PV: Là chuyên gia chính sách pháp lý dự án đầu tư, ông nhận thấy doanh nghiệp khi thực hiện một dự án đầu tư thường hay “tắc” ở khâu nào?

Ông Trần Đại Nghĩa: Thông thường, một dự án đầu tư có sử dụng đất sẽ phải trải qua 3 giai đoạn: Chuẩn bị đầu tư; thực hiện dự án và đưa vào vận hành. Trong đó, thời điểm bắt đầu triển khai thực hiện dự án là chủ đầu tư có giấy phép xây dựng, thông báo khởi công công trình. Trong giai đoạn này, chủ đầu tư phải thực hiện các thủ tục liên quan đến quy hoạch, đầu tư, đất đai, xây dựng, bảo vệ môi trường, khoa học công nghệ, phòng cháy chữa cháy, lâm nghiệp… Đây là giai đoạn chủ đầu tư mất nhiều thời gian nhất và thực hiện nhiều thủ tục nhất. Để xem xét việc thực hiện dự án đầu tư có kéo dài hay không, phần lớn là ở giai đoạn này.

Các giai đoạn còn lại, chủ đầu tư chủ yếu sẽ thực hiện các hoạt động xây dựng theo quy định của pháp luật xây dựng, phòng cháy chữa cháy, môi trường và thực hiện nghiệm thu công trình… Giai đoạn này không có nhiều thủ tục hành chính, mà việc thực hiện nhanh hay chậm phụ thuộc chủ yếu vào năng lực của chủ đầu tư.

Ở giai đoạn đầu tiên, có khá nhiều thủ tục mà chủ đầu tư phải thực hiện, lại liên quan đến nhiều lĩnh vực khác nhau và được xử lý bởi nhiều cơ quan quản lý nhà nước ở các cấp. Như Sở Tài chính (thủ tục đầu tư), Sở Nông nghiệp và Môi trường (thủ tục về đất đai, đánh giá tác động môi trường), Sở Xây dựng (các thủ tục về xây dựng). Chủ đầu tư cũng phải làm việc với Bộ Quốc phòng, cơ quan Cảnh sát phòng cháy chữa cháy hay cơ quan quản lý di sản nếu cần. 

Rồi trong quy trình thực hiện dự án đầu tư, có những thủ tục có thể tiến hành đồng thời, ví dụ các thủ tục đất đai có thể thực hiện song song với các thủ tục về xây dựng. Tuy nhiên, để có được kết quả thẩm định của báo cáo nghiên cứu khả thi (thiết kế cơ sở), cần phải có kết quả từ báo cáo đánh giá tác động môi trường trước. Như vậy, phần lớn thủ tục phải thực hiện tuần tự, hoàn thành thủ tục này xong mới được thực hiện thủ tục khác. Cho nên doanh nghiệp phải chạy đi chạy lại giữa cấp Trung ương với địa phương nhiều lần mới hoàn thành các thủ tục.

PV: Theo khảo sát mới nhất của VCCI, có tới 67% doanh nghiệp phản ánh thời gian xử lý hồ sơ kéo dài hơn quy định. Là người trực tiếp tư vấn dự án, ông đánh giá như thế nào về vấn đề này?

Ông Trần Đại Nghĩa: Hệ thống văn bản pháp luật về kinh doanh của nước ta khá phức tạp. Quả thực, để xác định chính xác các bước, thủ tục nào trước, thủ tục nào sau, bắt đầu bằng thủ tục nào để thực hiện một dự án đầu tư là không hề dễ dàng với doanh nghiệp. Một dự án có thể chịu sự điều chỉnh của hàng chục văn bản pháp lý khác nhau, từ luật, nghị định, thông tư cho đến cả các công văn hướng dẫn chuyên ngành. Nhiều quy định trong số này đã sửa đổi, bãi bỏ từng phần qua các văn bản khác, khiến việc tra cứu, áp dụng khó khăn, ngay cả với cơ quan quản lý. 

Nhưng cũng cần nhìn nhận, công tác phổ biến pháp luật ở ta vẫn còn yếu. Nhiều doanh nghiệp hiểu sai bản chất của thủ tục, dẫn đến việc làm hồ sơ không đúng yêu cầu. Khi đi tháo gỡ vướng mắc cho doanh nghiệp, chúng tôi nhận thấy nhiều trường hợp không phải do quy định vướng, mà là do doanh nghiệp trình bày không đúng như yêu cầu theo quy định của pháp luật. Nếu đáp ứng đủ theo quy định pháp luật thì về cơ bản, quá trình thực hiện thủ tục có thể được rút ngắn đi nhiều.

PV: Tuy nhiên trên thực tế, không chỉ doanh nghiệp nhỏ, mà có cả doanh nghiệp lớn với đội ngũ pháp chế mạnh vẫn gặp những vướng mắc, thưa ông?

Ông Trần Đại Nghĩa: Nguyên nhân là do họ còn vướng về thủ tục đất đai, quy hoạch... dẫn đến việc hồ sơ bị trả lại nhiều lần. Có những dự án của doanh nghiệp phải mất 3 - 4 năm để được chấp thuận chủ trương đầu tư, trong khi nếu không có các vướng mắc, quy trình này hoàn toàn có thể được thực hiện trong 30 - 45 ngày.

Để giai đoạn đầu tiên diễn ra nhanh, với những dự án đầu tư không có thu hồi đất, tức là nhà đầu tư đã có sẵn quyền sử dụng đất hợp pháp, thì nên đơn giản hóa thủ tục chấp thuận chủ trương đầu tư. Nhà đầu tư chỉ cần đăng ký đầu tư, xác nhận với cơ quan chính quyền về việc muốn làm một dự án cụ thể là gì, tại vị trí nào. Khi đó, chỉ cần chứng minh được nguồn gốc sử dụng đất, hoàn tất các thủ tục pháp lý liên quan đến đất đai, doanh nghiệp sẽ được cấp giấy xác nhận và sử dụng giấy đó để làm các thủ tục khác theo trình tự của pháp luật chuyên ngành.

Như vậy, thay vì yêu cầu doanh nghiệp phải xác định rõ thời gian thực hiện dự án hoặc tổng mức đầu tư để các cơ quan nhà nước thẩm định lại tính đúng sai, thì có thể quy định theo hướng đơn giản hơn: doanh nghiệp nộp hồ sơ đầy đủ, cam kết chịu trách nhiệm về nội dung kê khai, sau đó cơ quan nhà nước tiếp nhận và xem xét thông qua. Trong quá trình triển khai, nếu có sai phạm thì xử lý theo cơ chế hậu kiểm và chế tài phù hợp.

Đồng thời, nên cho phép nhà đầu tư triển khai song song các thủ tục ở các lĩnh vực khác nhau như xây dựng, môi trường, phòng cháy chữa cháy… theo hướng làm đến đâu xong đến đó, để tránh phải quay đi quay lại một cơ quan hay chờ xác nhận ở cơ quan này xong mới được làm tiếp. Nếu thủ tục được thiết kế tinh gọn như thủ tục đăng ký thành lập doanh nghiệp hiện nay thì rất tốt. (Việc thành lập doanh nghiệp hiện không còn khó khăn như trước kia, do doanh nghiệp chỉ cần nộp hồ sơ hợp lệ là được chấp thuận).

PV: Bên cạnh đó, một số doanh nghiệp cũng phản ánh họ gặp không ít vướng mắc khi đề xuất điều chỉnh quy hoạch hoặc thay đổi mục đích sử dụng đất, không chỉ do vướng mắc pháp lý mà còn bởi quy trình thực hiện. Doanh nghiệp mong muốn đơn giản hoá khâu này, quan điểm của ông thì sao?

Ông Trần Đại Nghĩa: Cần nhìn nhận rằng, việc điều chỉnh quy hoạch không chỉ là câu chuyện riêng của nhà đầu tư. Một dự án đầu tư khi được duyệt, đặc biệt là về quy hoạch, sẽ tác động không nhỏ đến cộng đồng dân cư và không gian đô thị xung quanh.

Thực tế đã có nhà đầu tư xin quy hoạch khu đất làm công viên, người dân đã yên tâm mua nhà, đến sinh sống với kỳ vọng sẽ có không gian xanh phục vụ cộng đồng. Nhưng sau đó, nhà đầu tư lại đề xuất chuyển đổi công viên thành trung tâm thương mại, thì rõ ràng sẽ tạo ra xung đột lợi ích, gây bức xúc cho người dân - những người thụ hưởng cuối cùng, dẫn đến phản ứng mạnh mẽ từ cộng đồng dân cư. Từ đó, tôi cho rằng chúng ta không thể chỉ nói một chiều là "tạo thuận lợi tối đa cho doanh nghiệp", mà còn cần đảm bảo quyền lợi của người dân.

Bên cạnh đó, nhiều thủ tục hiện nay tuy bị xem là hình thức, nhưng lại đóng vai trò như một cam kết ràng buộc giữa Nhà nước và nhà đầu tư. Nếu bỏ hoàn toàn các thủ tục đầu vào mà không có cơ chế cam kết rõ ràng, thì khi xảy ra sai phạm hoặc phát sinh hậu kiểm, việc xử lý sẽ trở nên rất khó khăn, thậm chí đẩy doanh nghiệp vào thế bị động.

Thủ tướng Chính phủ cũng đã nhấn mạnh tinh thần cải cách là tích hợp các thủ tục cần thiết thành một nghị định thống nhất. Mục tiêu là tinh giản nhưng phải có hiệu quả thực chất, không phải cắt giảm thủ tục để lấy thành tích.

Ví dụ, trước đây các yêu cầu về phòng cháy chữa cháy và môi trường còn tương đối thoáng, nhưng sau đó có nhiều sự cố xả thải nghiêm trọng xảy ra gây thiệt hại nặng cho môi trường (điển hình như vụ việc nhà máy Vedan trên sông Thị Vải, hay nhà máy thép Formosa), những vụ cháy lớn gây thiệt hại về người và tài sản (điển hình như vụ cháy chung cư Carina tại TP.HCM, hay cháy chung cư mini ở Hà Nội), từ đó đã đặt ra yêu cầu phải siết chặt công tác quản lý. Người dân luôn mong muốn mọi thứ được giám sát chặt chẽ, bảo đảm an toàn cho tính mạng và môi trường sống. Một số thủ tục dù mang tính hành chính, nhưng lại là cơ chế bảo vệ lợi ích chung và cần được duy trì với tinh thần nghiêm túc, trách nhiệm.

Điều quan trọng trong cải cách thủ tục hành chính không chỉ ở việc số lượng thủ tục nhiều hay ít, mà là cách tổ chức thực hiện có hiệu quả hay không, có theo kịp tinh thần cải cách đã đặt ra hay không.

Điều quan trọng trong cải cách thủ tục hành chính không chỉ ở việc số lượng thủ tục nhiều hay ít, mà là cách tổ chức thực hiện có hiệu quả hay không, có theo kịp tinh thần cải cách đã đặt ra hay không.

Ông Trần Đại Nghĩa - Chuyên gia chính sách pháp lý dự án

PV: Vâng thưa ông, dù chủ trương cải cách thủ tục hành chính, nhất là trong lĩnh vực đầu tư - xây dựng, đã được đặt ra từ lâu, nhưng thời gian qua khâu triển khai tại nhiều địa phương vẫn còn chậm trễ, thiếu đồng bộ. Điều này cũng dẫn đến những lo ngại rằng tình trạng thực thi không theo kịp tinh thần cải cách sẽ tiếp tục lặp lại trong thời gian tới?

Ông Trần Đại Nghĩa: Thực tế, thời gian thực hiện thủ tục đầu tư kéo dài cũng có phần nguyên nhân từ khâu thực thi của đội ngũ công chức. Do vậy, khi đánh giá các yếu tố gây ra sự chậm trễ trong quá trình giải quyết thủ tục đầu tư, cần nhìn nhận từ cả góc độ trách nhiệm của cơ quan hành chính, cụ thể là công chức trực tiếp xử lý hồ sơ.

Về nguyên tắc, công chức có trách nhiệm kiểm tra, thẩm định tính đầy đủ và hợp lệ của hồ sơ về mặt hình thức, chứ không chịu trách nhiệm về nội dung do doanh nghiệp kê khai. Nội dung hồ sơ là phần doanh nghiệp tự chịu trách nhiệm và phải cam kết tính chính xác. Nếu sau này có sai sót, doanh nghiệp phải chịu trách nhiệm pháp lý, không thể quy trách nhiệm cho người xử lý thủ tục ban đầu như nhiều công chức đang lo lắng hiện nay.

Thực tế cho thấy có một số trường hợp công chức lúng túng trong việc phân định ranh giới trách nhiệm, dẫn đến tình trạng e ngại, né tránh, hoặc yêu cầu doanh nghiệp làm lại, bổ sung hồ sơ kéo dài, gây chậm trễ không đáng có.

Như tôi đã nói, vấn đề không nằm ở chỗ có bao nhiêu thủ tục, mà là cách tổ chức thực hiện có hiệu quả không. Khâu thực thi phải theo kịp tinh thần cải cách, công chức phải được trao quyền gắn với việc phân định trách nhiệm rõ ràng để họ yên tâm làm việc, nâng cao chất lượng phục vụ.

Khâu thực thi phải theo kịp tinh thần cải cách, công chức phải được trao quyền gắn với việc phân định trách nhiệm rõ ràng để họ yên tâm làm việc, nâng cao chất lượng phục vụ.

Ông Trần Đại Nghĩa - Chuyên gia chính sách pháp lý dự án đầu tư

PV: Khi bàn đến việc đơn giản hóa thủ tục đầu tư thì chắc chắn không thể bỏ qua vai trò của hậu kiểm, một nguyên tắc được nêu rõ trong Nghị quyết 68-NQ/TW về phát triển kinh tế tư nhân. Dưới góc nhìn của một chuyên gia pháp lý có kinh nghiệm trong việc “gỡ hậu kiểm” cho các dự án, theo ông, cần tổ chức hậu kiểm như thế nào để thực sự hiệu quả?

Ông Trần Đại Nghĩa: Hậu kiểm hiện nay về cơ bản vẫn đang được thực hiện theo kế hoạch, theo tiến độ định kỳ. Tuy nhiên, trong bối cảnh sắp xếp tinh gọn tổ chức bộ máy thanh tra theo chủ trương cải cách, nhiều cấp thanh tra như cấp bộ, cấp sở, cấp huyện đã được cắt giảm. Hiện chỉ còn thanh tra cấp Trung ương và cấp tỉnh. Tôi cho rằng với lực lượng thanh tra sau tinh gọn, cần ưu tiên thực hiện hậu kiểm ở những nơi có phản ánh, kiến nghị từ người dân hoặc chính các bên liên quan.

Hiện nay, nhờ cải tiến về công nghệ và quy trình hành chính rút gọn của chính quyền địa phương 2 cấp, người dân từ cấp phường xã đã có thể gửi phản ánh trực tiếp lên cấp tỉnh mà không cần qua trung gian như trước. Nếu biết cách sử dụng kênh phản ánh hiệu quả, người dân hoàn toàn có thể trở thành "tai mắt" giám sát sai phạm, rủi ro.

Còn đối với những doanh nghiệp đã tuân thủ đầy đủ quy định, không có dấu hiệu vi phạm thì không cần thiết phải thực hiện thanh - kiểm tra định kỳ hay chuyên đề một cách máy móc, gây tốn kém, phiền hà cho họ. Cách làm này vừa giúp nâng cao hiệu quả hậu kiểm, vừa giảm gánh nặng cho doanh nghiệp, đúng với tinh thần cải cách hành chính lấy hiệu quả thực chất làm trọng tâm.

PV: Xin cảm ơn những chia sẻ của chuyên gia!